میزان از مفاهیم قرآنی و مواقف قیامت بوده و اشاره به سنجش انسان و اعمال او در قیامت دارد
میزان
میزان از مفاهیم قرآنی و مواقف قیامت بوده و اشاره به سنجش انسان و اعمال او در قیامت دارد.
در این روز انسان و اعمال او را با پیامبران و امامان و اعمال آنها می‌سنجند.
برخی با مَجاز دانستن وزن اعمال، میزان را کنایه از به عدالت رفتار کردن خداوند در قیامت دانسته‌اند
در حالیکه دیگران اعمال انسان را در قیامت دارای حقیقتی قابل سنجش می‌دانند که با مقیاس و میزانی متناسب سنجیده خواهد شد.
در روایات از باورهای توحیدی، محبت اهل بیت، دوری از گناهان، صلوات فرستادن، نیت خالص، آزار نرساندن و خیرخواهی برای مردم به عنوان مهم‌ترین عوامل سنگین شدن میزان اعمال در قیامت یاد شده است.
میزان اعمال در قیامت چیست؟
در بحث میزان اعمال گفته خواهد شد که اولاً رستگاری در گرو، وزن اعمال است
و ثانیاً اعمال خوب، وزن دارند اما اعمال بد و گناهان ، وزن نداشته بلکه وزن منفی دارند و از وزن اعمال خوب کم می‌کنند
و اینکه میزان اعمال برای تعیین وزن هر عملی، انسان کامل است .
حقیقت این است که اعمال ما دارای جرم و وزن هستند و با سنجش وزن اعمالمان وضعیت ما در قیامت مشخص خواهد شد .
اعمال ما هر کدام بسته به ارزش و اثر خود ،دارای وزنند کار خوب هرچند بسیار کوچک (و حتی یک آرزوی نیک برای دیگران ) دارای وزن خواهد بود و این وزن، روز قیامت حساب خواهد شد .
وَ نَضَعُ الْمَوازینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً وَ إِنْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنا بِها وَ کَفی بِنا حاسِبینَ (انبیاء،47)
روز قیامت ترازوهای عدل را خواهیم نهاد و به هیچ وجه کسی ستمی نبیند و چنانچه به وزن دانه خردلی (کاری کرده باشد) آن را به حساب بیاوریم و ما برای حسابگری کافی هستیم .
در آیه نمی‌فرماید اگر به اندازه دانه خردلی، بلکه می‌فرماید
اگر به سنگینی و وزن دانه خردلی عملی داشته باشد آن را به حساب می‌آوریم.
اصلاً در هر جایی که بحث حسابرسی و میزان اعمال است کلمه ثقل نیز به معنای وزن و سنگینی آمده است که آیات مربوطه در انتهای مقاله آمده است.
لذا واقعاً وزنی وجود دارد که تعیین کننده است و ما باید این وزن را در دنیا تهیه کنیم.
سنگینی و وزن برای حق است ؛
یعنی باطل و گناه وزنی ندارد. سعادت و شقاوت انسان در گرو میزان حقی است که به همراه دارد .
حق از قبیل کارهای نیک ،عبادات و ….هر چه حق باشد و به همراه شخص و در میزان او باشد وزن داشته و امتیاز محسوب می‌شود.
اما چرا واحد سنجش، وزن اعمال ما هستند
چرا تعداد اعمال، یا مساحت شان واحد سنجش نیستند؟
چنانچه تأمل کنیم هیچ چیزی به دقت و جامعیت وزن نیست.
گاهی ما کار خوبی انجام می‌دهیم که ظاهر و نمای زیادی دارد
اما تأثیر چندان خوبی ندارد یا آنکه نیت خوبی پشت آن نداریم یا آنکه کار را ناقص انجام می‌دهیم و یا بعداً آن را تا حدودی ضایع می‌کنیم .
همه این کاراکترها می‌تواند در وزن نهایی محصول دخالت داشته باشد برخی وزن را زیاد و برخی کم می‌کنند.
لذا دو نفر که به یک کار خوب مبادرت می‌ورزند یکی کارش مثلاً یک مثقال و دیگری یک کیلو وزن پیدا می‌کند
و این چیزها را در تعداد و طول و عرض نمی‌توان اِعمال کرد اما در وزن می‌توان اِعمال کرد.
لذا با وجود آنکه تعداد اعمال شخص محفوظ می‌ماند هر عملی با وزن خود ،سنجیده شده و ارزش گذاری می‌شود .
با مقیاس وزن، عدالت صد در صد قابل اجراست.
فقط حسنات وزن دارند!
اما آیا همه اعمال ما دارای وزنند یعنی اعمال نیک و بد هر دو وزن دارند؛
آنگاه هر کدام سنگین‌تر بودند همان تکلیف ما را روشن خواهد نمود؟
وَ الْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (8،اعراف)
در اکثر تفاسیر درباره “وَ الْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ” گفته شده که” سنجش بر اساس حق است” یا اینکه “خود سنجش حق است و حتماً محقق می‌شود” ،
اما درست‌تر آن است که بگوییم سنگینی و وزن برای حق است ؛
یعنی باطل و گناه وزنی ندارد. سعادت و شقاوت انسان در گرو میزان حقی است که به همراه دارد .
حق از قبیل کارهای نیک ،عبادات و … هر چه حق باشد و به همراه شخص و در میزان او باشد وزن داشته و امتیاز محسوب می‌شود.
بنابراین اعمال نیک و بد، هر دو دارای وزن نیستند
بلکه تنها اعمال نیک دارای وزنند و تأثیر اعمال بد در کم کردن وزن اعمال نیک است به عبارت دیگر می‌توان گفت گناهان دارای وزن منفی هستند.
این قضیه با مسئله حبط اعمال هم جور در می‌آید
أُولئِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَلا نُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً”(کهف،105):
آنان به آیات پروردگارشان و به ملاقات با او ایمان نیاوردند،
پس اعمالشان از بین رفت و ما در روز قیامت برایشان وزنی قرار نمی‌دهیم .
برخی از گناهان موجب حبط کلی اعمال می‌شوند و بعضی دیگر به اندازه تأثیر بد، نیت و دیگر شرایط فاعل، از وزن خوبی‌ها کم می‌کنند.
در تفسیر المیز
ان آمده است :
“… لیکن این آیات در عین اینکه برای عمل نیک و بد ثقلی و وزنی قائل است در عین حال این سنگینی {اعمال بد} را سنگینی اضافی می‌داند،
به این معنا که حسنات را باعث ثقل میزان و سیئات را باعث خفت آن می‌داند،
نه اینکه هم حسنات دارای سنگینی باشد و هم سیئات، که آن وقت این دو سنگین با هم سنجیده شود هر کدام بیشتر شد بر طبق آن حکم شود،
اگر حسنات سنگین‌تر بود به نعیم جنت و اگر سیئات سنگین‌تر بود به دوزخ جزا داده شود،
نه، از ظاهر آیات استفاده می‌شود که میزان اعمال از قبیل ترازو و قپان نیست تا فرض تساوی دو کفه درآن راه داشته باشد،
بلکه ظاهر آنها این است که عمل نیک باعث ثقل میزان و عمل بد باعث خفت آن است، چنان که می‌فرماید:
“و فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِی جَهَنَّمَ خالِدُونَ”(مؤمنون،102) :
آنان که موازین شان سنگین است خود رستگارانند و کسانی که موازین شان سبک است همان کسانی هستند که به خودشان ضرر زدند و در جهنم جاویدند.
“وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِما کانُوا بِآیاتِنا یَظْلِمُونَ” (اعراف ،8):
آنان که موازین شان سبک گشته است همان کسانی هستند که به آیات ما ایمان نیاورده بودند و از این رو به خود ضرر زدند.
“و فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَهُوَ فِی عِیشَةٍ راضِیَةٍ وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُمُّهُ هاوِیَةٌ” (قارعه 6تا9) :
و اما کسی که سنگین است موازینش پس او در زندگی پسندیده ایست و کسی که سبک است موازینش جایگاهش هاویه است.
پس سنگینی موجب سعادت و سبکی شقاوت در پی دارد بنابراین گناهان نمی‌توانند به سنگینی اضافه کنند بلکه تأثیرشان در کم کردن وزن است .
برخی از گناهان موجب حبط کلی اعمال می‌شوند و بعضی دیگر به اندازه تأثیر بد، نیت و دیگر شرایط فاعل، از وزن خوبی‌ها کم می‌کنند .
ترازوی اعمال در روز قیامت چگونه است؟
با دقت در آیات قرآن کریم به این نکته بر می‌خوریم که روز قیامت برای سنجش اعمال آدمی از ترازو استفاده می‌شود
و اگر ترازوی اعمال خوب انسان سنگین‌تر باشد، در آسایش خواهد بود و اگر ترازوی اعمال بد انسان سنگین‌تر باشد،
در فلاکت و بدبختی و عذاب خواهد بود.
قرآن در این رابطه می‌فرماید:
«وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً[انبیاء-47]؛ ما ترازوهاى عدل را در روز قیامت نصب می‌كنیم، لذا به هیچ‌كس كمترین ستمى نمی‌شود».
هم‌چنین در آیات دیگری فرمود:
«فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ، فَهُوَ فِی عِیشَةٍ راضِیَةٍ، وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ، فَأُمُّهُ هاوِیَةٌ، وَ ما أَدْراكَ ما هِیَهْ، نارٌ حامِیَةٌ [قارعه-6-11]؛
(در آن روز) كسى كه ترازوهاى اعمالش سنگین است، در یك زندگى خشنود خواهد بود
و امّا كسى كه ترازوهایش سبك است، جایگاهش «هاویه» (دوزخ) است و تو چه می‌دانى هاویه چیست؟ آتشى است سوزان».
اما به راستی منظور از این ترازو چیست؟
ترازو در این دنیا و در بین مردم به وسیله سنجش اشیاء گفته می‌شود؛
همان وسیله‌ای که دو کفه دارد و با آن مقدار اشیاء را اندازه‌گیری می‌کنند؛
امّا آیا در روز قیامت نیز چنین وسیله‌ای وجود دارد یا نه ، منظور چیز دیگری است؟
درباره چگونگى وزن اعمال در روز رستاخیز، بحث فراوانى در میان مفسران و متكلمان شده است
و از آن‌جا كه بعضى چنین تصور كردهاند كه وزن و ترازو، در آن جهان، همانند وزن و ترازو در این جهان است
و از طرفى اعمال انسان سنگینى و وزنى ندارد كه بتوان آن را با ترازو سنجید،
ناچار شده‌اند از طریق تجسم اعمال و یا این‌كه خود اشخاص را به جاى اعمالشان در آن روز وزن می‌كنند، مشكل را حل کنند.
ولى اگر زندگى آن جهان را با زندگى دنیا مقایسه نكنیم و توجه داشته باشیم كه همه چیز در آن جا با این جا متفاوت است،
(درست همانند تفاوتى كه میان زندگى جنین در عالم رحم، با زندگى انسان در این دنیا وجود دارد) و نیز توجه داشته باشیم
كه در فهم معانى الفاظ نباید همیشه به دنبال مصداق‌هاى موجود و معین رفت،
بلكه مفاهیم را از نظر نتیجه بررسى كنیم، مسأله «وزن در روز رستاخیز» كاملاً حل خواهد شد؛
آنچه مسلم است این است كه در روز رستاخیز، اعمال انسان با وسیله خاصى سنجیده می‌شود،
نه با ترازوهایى همانند ترازوهاى دنیا.تفسیر نمونه، ج6، ص 92
امّا در رابطه با اینکه به راستی منظور از این وسیله سنجش و ترازو چیست؛
بین مفسرین و علمای شیعه دو نظر وجود دارد؛ برخی منظور از آن را، نهایت و کمال خود اعمال می‌دانند،
مثلاً نماز کامل و عالی ملاک و میزان تمام نمازهاست؛ در تمام اعمال نیز چنین است و ملاک عالی‌ترین عمل از نوع خود همان عمل است.
المیزان فی تفسیر القرآن، ج8، ص 11
برخی دیگر معتقدند ملاک و میزان در روز قیامت، اولیای الهی و عملآن‌هاست،
به این معنا که عمل و رفتار آنها میزان است و هر اندازه عمل سایر مردم از حیث اجزاء و شرایط و اخلاص و معنویت به عمل آنان نزدیکتر باشد،
عمل آن شخص سنگین‌تر و هر اندازه دورتر باشد، عمل آن شخص سبک‌تر خواهد بود.
تفسیر نمونه، ج8، ص 11
اگر به روایات معصومین(علیهم‌السلام) رجوع کنیم، خواهیم دید آن بزرگواران نظر دوم را تأیید کرده و بیان کرده‌اند، این ترازو اولیای خاص الهی هستند.
به طور مثال از امام صادق(علیه‌السلام) راجع به آیه «و نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ» سوال شد،
حضرت در پاسخ فرمودند: «موازین انبیاء الهی و اوصیای آنان هستند و کسانی که بدون هیچ درنگی وارد بهشت می‌شوند».
الكافی، ج1، ص 419
هم‌چنین در روایات بسیاری بیان شده است امیر مۆمنان و امامان از فرزندان او(علیهم‌السلام) ترازوهاى سنجشاند؛
به طور مثال ابن دراج می‌گوید از امام صادق (علیه‌السلام) راجع به آیه پرسیدم حضرت فرمودند:
«اَلرُّسُلُ وَ الأئِمَّةٌ مِنْ أهْلِ بَیْتِ مُحَمَّد(صلی‌الله‌علیه‌وآله)»
المناقب ج : 2 ص 151
شیخ مفید(رحمه‌الله‌علیه) در شرح این روایات می‌نویسد:
منظور از این روایات این است که آنان ملاک و میزان سنجش اعمال هستند،
درست مانند کسی که می‌گوید سخن فلانی در نزد من، سند و ملاک است؛
لذا در روز قیامت نیز ملاک اعمال اهل بیت است و هر کسی باید بکوشد عمل خود را شبیه آنان قرار دهد.
تصحیح اعتقادات الإمامیة، ص 115
البته این دو روایت حضرت، قابل جمع است، یعنی می‌توان گفت میزان در روز قیامت هم پیامبران الهی هستند
و هم ائمه اطهار(علیهم‌السلام)؛ در امت‌های پیشین یا مستضعفان فکری که اسلام و تشیّع به آنان نرسیده است،
همان پیامبر خود آنها ملاک باشد و در اسلام و کسانی که اسلام را دیده و شنیده‌اند،
نبی اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و ائمه اطهار(علیهم‌السلام) ملاک و میزان باشند.
مقیاس وزن گذاری اعمال
آخرین موضوع در بحث میزان اعمال ،این است که اعمال با چه معیار و ملاکی سنجیده و ارزش گذاری می‌شود .
مثلاً چه اعمالی دارای یک کیلو وزن و چه اعمالی دارای یک مثقال وزن هستند؟
امام صادق علیه‌السلام در پاسخ به این سوال می‌فرماید:
«هم الانبیاء و الاوصیاء» هرچه اعمال ما به اعمال انبیاء و اولیای الهی شبیه‌تر و نزدیکتر باشد
وزین‌تر هم خواهد بود.(تفسیر احسن الحدیث ،ج 6،،518، این روایت از ابن شهر آشوب و کافی هم نقل شده است )
